Stambuł

Pogrom w Stambule – pogrom w dniach 6–7 września 1955 r. skierowany przeciwko ludności chrześcijańskiej (szczególnie greckiej i ormiańskiej) oraz żydowskiej Stambułu i innych miast Turcji. Powodami pogromu były przede wszystkim dwa nakładające się czynniki: narastający nacjonalizm turecki (w tym okresie związany ściśle z polityką Adnana Menderesa, której daleko idącym celem pozostawało jednolite, islamskie i tureckie państwo) oraz mająca długie tradycje niechęć grecko-turecka, odzwierciedlająca się w tym okresie m.in. w konflikcie o status Cypru. Według greckich źródeł obrabowano i zniszczono wtedy 4,5 tysiąca greckich domów mieszkalnych, 3,5 tysiąca greckich przedsiębiorstw, 90 obiektów religijnych oraz 36 szkół w 45 miejscowościach. Liczba ofiar śmiertelnych wyniosła – według różnych źródeł – od 11 do 15 osób. Władze praktycznie nie interweniowały. Wskutek pogromu (oraz okoliczności, które go wywołały) bardzo nasiliła się fala emigracyjna ludności greckiej i żydowskiej z terytorium Turcji. W 1960 r. wojsko tureckie obaliło rząd Adnana Menderesa, a on sam został oskarżony m.in. o podsycanie nienawiści przeciwko mniejszości greckiej i stracony rok później.

Imperium Osmańskie (osm. دولت عليه عثمانيه, trans. Devlet-i ʿAlīye-i ʿOsmānīye, tur. Osmanlı İmparatorluğu lub Osmanlı Devleti) – państwo rządzone przez dynastię Osmanów, istniejące od końca XIII wieku do roku 1922, u szczytu potęgi w XVI–XVIII wieku obejmujące większość Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej i południowo-wschodniej Europy. Zostało założone pod koniec XIII wieku w północno-zachodniej Anatolii w miejscowości Söğüt (dzisiejsza prowincja Bilecik) przez Turkmena Osmana I. Po 1354 roku Turcy wkroczyli do Europy, a wraz z podbojem Bałkanów bejlik osmański został przekształcony w imperium transkontynentalne. Osmanie zakończyli okres Cesarstwa Bizantyńskiego wraz z podbojem Konstantynopola w 1453 roku przez Mehmeda Zdobywcę. Pod panowaniem Sulejmana Wspaniałego Imperium Osmańskie osiągnęło szczyt swojej potęgi i dobrobytu, a także najwyższy stopień rozwoju struktur rządowych, społecznych i gospodarczych. Na początku XVII wieku imperium obejmowało 32 prowincje i liczne kraje wasalne. Niektóre z nich zostały później oficjalnie wchłonięte przez Imperium Osmańskie, podczas gdy innym na przestrzeni wieków przyznano różne rodzaje autonomii. Z Konstantynopolem (dzisiejszy Stambuł) jako stolicą i kontrolą ziem wokół wschodniej części basenu Morza Śródziemnego Imperium Osmańskie znajdowało się w centrum interakcji pomiędzy Bliskim Wschodem a Europą przez sześć wieków. Chociaż wcześniej uważano, że imperium weszło w okres schyłkowy po śmierci Sulejmana Wspaniałego, pogląd ten nie jest już popierany przez większość historyków. Nowszy konsensus akademicki zakłada, że imperium nadal utrzymywało elastyczną i silną gospodarkę, społeczeństwo oraz wojsko przez cały XVII i przez większą część XVIII wieku. Jednak podczas długiego okresu pokoju od 1740 do 1768 osmański system militarny pozostał w tyle za europejskimi rywalami, imperium habsburskim i rosyjskim. W konsekwencji Turcy ponieśli poważne klęski militarne pod koniec XVIII i na początku XIX wieku. Udana grecka wojna o niepodległość zakończyła się dekolonizacją Grecji po protokole londyńskim (1830) i traktacie konstantynopolitańskim (1832). Ta i inne porażki skłoniły państwo osmańskie do zainicjowania wszechstronnego procesu reform i modernizacji znanego jako Tanzimat. W ten sposób w ciągu XIX wieku państwo osmańskie stało się znacznie sprawniejsze i lepiej zorganizowane wewnętrznie, pomimo dalszych strat terytorialnych, zwłaszcza na Bałkanach, gdzie powstało wiele niepodległych państw. W 1908 roku młodoturcy, czyli bojowe ugrupowanie nacjonalistów, w wyniku rewolucji doszło do władzy, którą utrzymało do 1918 r. Włochy wykorzystały kryzys imperium, aby zająć Libię i Trypolitanię w latach 1911–1912. Kraje bałkańskie usunęły Osmanów z Albanii i Macedonii w 1912–13 r. W 1914 r. imperium przystąpiło do I wojny światowej po stronie Państw Centralnych. Klęska imperium w Wielkiej Wojnie oraz okupacja części jego terytorium przez państwa Ententy spowodowały jego rozbiory i utratę terytoriów Bliskiego Wschodu, które zostały podzielone między Wielką Brytanię i Francję (patrz: umowa Sykes-Picot). Natomiast udana wojna o niepodległość, prowadzona przez Mustafę Kemala Atatürka przeciwko okupacyjnym siłom alianckim, doprowadziła do powstania Republiki Turcji we współczesnych granicach, obejmujących głównie Azję Mniejszą, i zniesienia monarchii osmańskiej w 1922 roku.

Latarnia morska Ahirkapi położona na południowo-zachodnim brzegu Stambułu skonstruowana została w 1857 z polecenia Sułtana Abdülmecida I i ciągle jest aktywna. Budowla mierzy 36 metrów.

Istanbul Cankurtaran – stacja kolejowa w Stambule, w Turcji. Stacja posiada 1 peron.

Istanbul Haydarpaşa (tur. Haydarpaşa Garı) − stacja kolejowa w Stambule, położona nad cieśniną Bosfor. Była stacją końcową dla wszystkich pociągów jadących z azjatyckiej części Turcji. W 2013 stacja została zamknięta.

Marmaray – tunel kolejowy pod cieśniną Bosfor oraz projekt łączący dwa odrębne systemy kolejowe: w europejskiej i azjatyckiej części Turcji w jedną całość. Tunel został otwarty 29 listopada 2013 roku. Cała trasa ma 76,3 km i łączy Halkali (Europa) z azjatyckim Gebze. Nazwa Marmaray (Marmara Rail) pochodzi od połączenia nazwy Morza Marmara z tureckim słowem ray (kolej). Początkowo planowano uruchomienie linii pasażerskiej w 2015 roku, lecz zrezygnowano z niej w 2014 roku, a ostatecznie otwarto w roku 2019. Oprócz budowy tunelu przebudowano też około 60 kilometrów istniejących podmiejskich linii kolejowych w celu stworzenia trasy o wysokiej przepustowości. Na całej trasie (włącznie z częścią podziemną) ma obowiązywać prędkość maksymalna pociągów 100 km/h, a długość peronów wynosić 225 m. Cała inwestycja kosztowała około 2,5 miliarda euro.

Biblioteka Ahmeda III – biblioteka znajdująca się pośrodku Trzeciego Dziedzińca Pałacu Topkapı w Stambule w Turcji.

Topkapi (tur. Topkapı Sarayı) – pałac w centrum Stambułu, który był rezydencją sułtanów przez ponad 380 lat, od 1453 roku. Budowę rozpoczęto za panowania sułtana Mehmeda II Zdobywcy w 1453 roku, zaraz po zdobyciu Konstantynopola, a zakończono w 1465 roku. Ostatnim używającym pałacu sułtanem był Mahmud II (do 1839 roku). Sułtan Abdulmecid I przeniósł siedzibę władców do pałacu Dolmabahçe.

Hagia Eirene (tur. Ayairini) – bizantyński kościół pw. Pokoju Bożego w Stambule (dawny Konstantynopol) wybudowany w VI wieku. Kościół Hagia Eirene stoi na miejscu pierwszej katedry Konstantynopola, zbudowanej na ruinach świątyni przedchrześcijańskiej. Cesarz Konstantyn zlecił budowę pierwszej Hagia Eirene w IV wieku. Świątynia spłonęła w czasie powstania Nika w roku 532. Budowa obecnego kościoła została zaczęta w 532 roku, budowla była wówczas znacznie krótsza i miała tylko jedną kopułę, reprezentując typ tzw. bazyliki kopułowej. Dwukrotnie zmieniano jej kształt, po raz ostatni ok. 740 roku, kiedy to podwyższono pierwotną kopułę, nad sklepionym zaś dotąd kolebkowo zachodnim przęsłem dodano drugą, na planie eliptycznym, zakrytą częściowo przez niski bęben. Obie kopuły oraz poprzedzający budowlę narteks są dobrze widoczne na jednej z miniatur Hunername, tureckiego rękopisu z 1588 roku. Budowla charakteryzuje się surowością ścian zewnętrznych, bogate dekoracje wnętrza nie zachowały się do czasów współczesnych. Dziesięć lat po zajęciu Konstantynopola przez Turków (1453) zamieniona została na arsenał i dołączona do kompleksu pałacowego Topkapı. Obecnie pełni rolę sali koncertowej. Budowla nigdy nie była meczetem, co jest w Stambule wyjątkowe. Wewnątrz w apsydzie zachował się krzyż na złotym tle z VIII wieku, pozostałość dawnej mozaiki. Za kościołem znajduje się dziedziniec, na którym w porfirowych sarkofagach spoczywali cesarze bizantyjscy.

Wieża Leandra (tur. Kız Kulesi, dosł. Wieża Panny) – latarnia morska na niewielkiej wysepce w cieśninie Bosfor. Pierwotnie (od 408 r. p.n.e.) grecka strażnica mająca ostrzegać przed okrętami perskimi, pełniąca również funkcję rogatki miejskiej. Słynny żelazny łańcuch, broniący wejścia do cieśniny, rozpinano ponoć między wieżą a Półwyspem. W XII w. przebudowana na latarnię morską, rozbudowana przez Turków w 1509. Niekiedy służyła za więzienie lub miejsce kwarantanny. Dzisiejszy wygląd zawdzięcza przebudowie z 1763 oraz wzmocnieniom konstrukcyjnym z 1998/99. Obecnie w wieży znajduje się stacja kontroli ruchu na Bosforze oraz kawiarnia i restauracja. Leży na skałach na otwartym morzu, około 200 m od brzegu, w dzielnicy Salacak, w Üsküdar. Ma powierzchnię 1250 metrów kwadratowych.

Bizancjum (stgr. Βυζάντιον Byzántion, łac. Bysantium) – starożytne miasto położone nad cieśniną Bosfor i jej zatoką Złoty Róg; późniejszy Konstantynopol (gr. Κωνσταντινούπολις), obecnie Stambuł (tur. İstanbul). Powstałe jako kolonia grecka w VII wieku p.n.e. W 324 n.e. rzymski cesarz Konstantyn I Wielki zdecydował o przemianowaniu miasta na Nowy Rzym, a w 330 przeniósł tam stolicę swojego państwa.

Oblężenie Bizancjum – oblężenie, które miało miejsce w roku 324 n.e. w czasie wojny domowej między Konstantynem a Licyniuszem. Po zakończonej klęską bitwie pod Adrianopolem Licyniusz schronił się w mieście Bizancjum, skąd organizował działania własnych wojsk i dostawy zaopatrzenia do miasta. Kolejna klęska, tym razem floty Licyniusza w bitwie w Hellesponcie całkowicie zmieniła sytuację strategiczną w rejonie. Pozbawiony osłony floty władca opuścił wówczas Bizancjum i udał się do Chalcedonu. Po wyjeździe Licyniusza obrońcy miasta nie zaprzestali jednak obrony. Konstantyn wykorzystał do oblężenia machiny oblężnicze, zbudował też wysoki nasyp naprzeciwko murów, skąd z wysokich wież ostrzeliwał obrońców na murach. Oblężenie przyciągało się, w związku z czym Konstantyn skierował część sił do Azji, gdzie w kolejnej bitwie jego wojska pokonały Licyniusza pod Chryzopolis. Dopiero na wieść o tej porażce obrońcy Bizancjum ostatecznie skapitulowali i poddali miasto. W wyniku podjętych rozmów Licyniusz zrzekł się ostatecznie władzy na rzecz Konstantyna, który darował mu życie. Rok później Licyniusza zamordowano, a władzę nad całym Imperium objął Konstantyn.