Bizancjum (miasto)

Oblężenie Bizancjum – oblężenie, które miało miejsce w roku 324 n.e. w czasie wojny domowej między Konstantynem a Licyniuszem. Po zakończonej klęską bitwie pod Adrianopolem Licyniusz schronił się w mieście Bizancjum, skąd organizował działania własnych wojsk i dostawy zaopatrzenia do miasta. Kolejna klęska, tym razem floty Licyniusza w bitwie w Hellesponcie całkowicie zmieniła sytuację strategiczną w rejonie. Pozbawiony osłony floty władca opuścił wówczas Bizancjum i udał się do Chalcedonu. Po wyjeździe Licyniusza obrońcy miasta nie zaprzestali jednak obrony. Konstantyn wykorzystał do oblężenia machiny oblężnicze, zbudował też wysoki nasyp naprzeciwko murów, skąd z wysokich wież ostrzeliwał obrońców na murach. Oblężenie przyciągało się, w związku z czym Konstantyn skierował część sił do Azji, gdzie w kolejnej bitwie jego wojska pokonały Licyniusza pod Chryzopolis. Dopiero na wieść o tej porażce obrońcy Bizancjum ostatecznie skapitulowali i poddali miasto. W wyniku podjętych rozmów Licyniusz zrzekł się ostatecznie władzy na rzecz Konstantyna, który darował mu życie. Rok później Licyniusza zamordowano, a władzę nad całym Imperium objął Konstantyn.

Biblioteka Ahmeda III – biblioteka znajdująca się pośrodku Trzeciego Dziedzińca Pałacu Topkapı w Stambule w Turcji.

Topkapi (tur. Topkapı Sarayı) – pałac w centrum Stambułu, który był rezydencją sułtanów przez ponad 380 lat, od 1453 roku. Budowę rozpoczęto za panowania sułtana Mehmeda II Zdobywcy w 1453 roku, zaraz po zdobyciu Konstantynopola, a zakończono w 1465 roku. Ostatnim używającym pałacu sułtanem był Mahmud II (do 1839 roku). Sułtan Abdulmecid I przeniósł siedzibę władców do pałacu Dolmabahçe.

Muzeum Archeologiczne (tr İstanbul Arkeoloji Müzeleri) – muzeum znajdujące się w Stambule w dzielnicy Eminönü, w pobliżu Parku Gülhane i pałacu Topkapı. Kompleks muzeum składa się z trzech działów: Muzeum Starożytnego Wschodu, Pawilonu fajansowego oraz Muzeum Dzieł Starożytnych.

Sobór konstantynopolitański III (zwany również Soborem in Trullo I 680–681) – sobór powszechny biskupów chrześcijańskich stawiający sobie za cel rozwiązanie sporu, który narósł wokół nauki zwanej monoteletyzmem, a sformułowanej w I połowie VII wieku przez patriarchę konstantynopolitańskiego Sergiusza, popieranego przez cesarza bizantyjskiego Herakliusza. Monoteletyzm uznawał istnienie w Jezusie dwóch natur – boskiej i ludzkiej, lecz podkreślał istnienie jednej woli i działania. Sobór został zwołany przez cesarza Konstantyna IV na 7 listopada 680 roku. W odpowiedzi na list cesarza papież Agaton wysłał do Konstantynopola trzech legatów powierzając im list zawierający wyznanie wiary uchwalone na synodzie rzymskim w 680. Obaj, cesarz i papież, pragnęli pojednać monoteletów z oficjalną doktryną religijną Cesarstwa Bizantyjskiego. W obradach brało udział początkowo 100, a później 174 biskupów. Naukę o dwóch wolach i działaniach w Jezusie, a zarazem potępienie poprzedniej doktryny, która przez pewien czas była uznawana za oficjalną w Cesarstwie, sformułowano w 681 roku. Wbrew prośbom patriarchy Konstantynopola nie oszczędzono pamięci twórców i propagatorów monoteletyzmu (patriarchy Sergiusza, jego następców Pyrrusa I, Pawła II i Piotra, patriarchy Aleksandrii Kyrosa oraz zmarłego w 638 roku papieża Honoriusza I). Papież Honoriusz I, który przez nieopatrzność uznał doktrynę w jednym ze swoich listów, napisał: „Dlatego my także wyznajemy również jedną wolę w Chrystusie”. Tymczasem w Rzymie, podczas obrad soboru, zmarł papież Agaton. Jego następca papież Leon II przyjął w 683 roku uchwały z Konstantynopola i potępił monoteletyzm. Ustalenia uznał także następca Konstantyna IV, Justynian II. Krótką restaurację potępionej nauki przyniosło panowanie imperatora Filipikosa (711–713), który nakazał zwołać synod rehabilitujący patriarchę Sergiusza oraz okładający klątwą sobór konstantynopolitański III. Po śmierci władcy ponownie uznano soborowe uchwały.

Sobór konstantynopolitański II – zwołany w 553 przez cesarza Bizancjum Justyniana (527-565) w celu osiągnięcia jedności z monofizytami, którzy przeważali na znacznym obszarze Syrii, Etiopii i Egiptu. Cesarz, pragnąc zjednoczyć Cesarstwo wokół idei "jedno cesarstwo - jedna religia", dążył do przywrócenia do jedności kościelnej monofizytów. Cel ten chciał osiągnąć poprzez reinterpretację lub rewizję stwierdzeń dogmatycznych przyjętych przez sobór chalcedoński w taki sposób, aby definicje dogmatyczne soboru w Chalcedonie stały się możliwe do przyjęcia dla monofizytów. W tym celu w 544 roku potępił tak zwane Trzy rozdziały, czyli pisma trzech teologów antiocheńskiej szkoły teologicznej - Teodora z Mopsuestii oraz jego uczniów Ibassa z Edessy i Teodoreta z Cyru. Nauczanie tych dwóch ostatnich było badane przez Sobór chalcedoński i po odrzuceniu przez nich doktryny Nestoriusza, uniknęli potępienia. Chcąc nadać powagi swoim postanowieniom, cesarz skłonił papieża Wigiliusza do wydania w 548 roku tak zwanego Wyroku-Iudicatum, potępiającego Trzy rozdziały. Warto dodać, że miasto Rzym znajdowało się wtedy pod panowaniem Bizancjum. Wywołało to powszechne oburzenie w Kościołach na Zachodzie, więc wkrótce papież wycofał swoje poparcie dla Iudicatum. W tej sytuacji cesarz Justynian doszedł do wniosku, iż jedyną instytucją mającą wystarczający autorytet, aby przeforsować jego polityczno-religijne plany, jest sobór powszechny. Sobór zwołany przez cesarza zebrał się w Konstantynopolu 5 maja 553 roku. Zgromadził 166 ojców wybranych przez cesarza, w tym 18 z Zachodu. Potępiono na nim Trzy rozdziały, Orygenesa (w tym teorię preegzystencji dusz) oraz papieża Wigiliusza (ale nie Kościół rzymski). Cesarz nakazał skreślić jego imię z wykazu papieży. Papież Wigiliusz, mimo iż przebywał w tym czasie w Konstantynopolu, nie stawił się na znak protestu na wezwanie ojców soborowych, jednakże w grudniu 553 roku cesarz zmusił go do podpisania akt soboru i dopiero wtedy pozwolił wrócić do Italii.

Konstantynopol (gr. Κωνσταντινούπολις) – nazwa Bizancjum nadana miastu przez Konstantyna Wielkiego, który wybrał je na swoją siedzibę; w latach 330–395 stolica Cesarstwa Rzymskiego, w latach 395–1453 stolica Cesarstwa Bizantyńskiego i Cesarstwa Łacińskiego (1204–1261), stolica Imperium Osmańskiego w latach 1453–1922. Od 1930 miasto nazywa się Stambuł. Nazwa Konstantynopola oznacza Miasto Konstantyna, stąd literackie ἡ Κωνσταντίνου Πόλις, także po prostu ἡ Πόλις, na wzór łac. Urbs (Miasto – Rzym). W średniowieczu używano także nazwy „Miasto Cesarskie” (ἡ Bασιλίς Πόλις), stąd cs. Царьград, pol. Carogród. W tekstach skandynawskich stosowano nazwę Miklagard. W sensie archaizującym była również w użyciu, w tym okresie, nazwa starożytna Bizancjum (Βυζάντιον, łac. Byzantium).

Hagia Eirene (tur. Ayairini) – bizantyński kościół pw. Pokoju Bożego w Stambule (dawny Konstantynopol) wybudowany w VI wieku. Kościół Hagia Eirene stoi na miejscu pierwszej katedry Konstantynopola, zbudowanej na ruinach świątyni przedchrześcijańskiej. Cesarz Konstantyn zlecił budowę pierwszej Hagia Eirene w IV wieku. Świątynia spłonęła w czasie powstania Nika w roku 532. Budowa obecnego kościoła została zaczęta w 532 roku, budowla była wówczas znacznie krótsza i miała tylko jedną kopułę, reprezentując typ tzw. bazyliki kopułowej. Dwukrotnie zmieniano jej kształt, po raz ostatni ok. 740 roku, kiedy to podwyższono pierwotną kopułę, nad sklepionym zaś dotąd kolebkowo zachodnim przęsłem dodano drugą, na planie eliptycznym, zakrytą częściowo przez niski bęben. Obie kopuły oraz poprzedzający budowlę narteks są dobrze widoczne na jednej z miniatur Hunername, tureckiego rękopisu z 1588 roku. Budowla charakteryzuje się surowością ścian zewnętrznych, bogate dekoracje wnętrza nie zachowały się do czasów współczesnych. Dziesięć lat po zajęciu Konstantynopola przez Turków (1453) zamieniona została na arsenał i dołączona do kompleksu pałacowego Topkapı. Obecnie pełni rolę sali koncertowej. Budowla nigdy nie była meczetem, co jest w Stambule wyjątkowe. Wewnątrz w apsydzie zachował się krzyż na złotym tle z VIII wieku, pozostałość dawnej mozaiki. Za kościołem znajduje się dziedziniec, na którym w porfirowych sarkofagach spoczywali cesarze bizantyjscy.

Istanbul Sirkeci (tur. Sirkeci Garı) − główny dworzec kolejowy w Stambule, w Turcji. Jest stacją końcową wszystkich pociągów jadących z Europy, był też stacją końcową Orient Expressu.

Zdobycie Konstantynopola – wydarzenie, które zapoczątkowało restaurację Cesarstwa Bizantyńskiego. Zajęcie Konstantynopola 25 lipca 1261 przez wojska Cesarstwa Nicejskiego było równocześnie końcem istnienia Cesarstwa Łacińskiego.

Oblężenie Konstantynopola – w 1422 roku była to druga, nieudana próba zdobycia stolicy Cesarstwa Bizantyjskiego przez Imperium Osmańskie. Pierwsza próba miała miejsce w roku 1396, a dopiero trzecia próba w roku 1453 była skuteczna i zakończyła się upadkiem Konstantynopola. Obroną miasta kierował cesarz Manuel II Paleolog i jego syn Jan VIII Paleolog, a wojskami tureckimi dowodził sułtan Murad II.

Hagia Sophia (gr. Ἁγία Σοφία, Aja Sofia; tur. Ayasofya) – meczet w Stambule, a w przeszłości kolejno świątynia chrześcijańska, meczet i muzeum. Uważana za najważniejsze dzieło architektury bizantyńskiej. Pierwotnie budynek powstał jako kościół Mądrości Bożej (zwany też Wielkim Kościołem). Była świątynią najwyższej rangi w Cesarstwie Bizantyńskim, katedra patriarsza oraz miejsce modłów i koronacji cesarzy bizantyjskich, na przestrzeni wieków niedościgniony wzór świątyni doskonałej i niemal symbol Kościoła bizantyńskiego. Ufundowana przez Justyniana I Wielkiego, w obecnym kształcie powstawała w okresie od 23 lutego 532 do 27 grudnia 537. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turków w 1453 została zamieniona na meczet (wtedy dobudowano minarety). Świątynię miał przyćmić wybudowany w XVII wieku Błękitny Meczet. Od 1934 do lipca 2020 świątynia pełniła rolę muzeum. Po decyzji sądu administracyjnego Turcji unieważniającego dekret z 1934 i decyzji prezydenta Recepa Tayyipa Erdoğana została ponownie zamieniona w meczet. Do końca 2023 roku była dostępna dla zwiedzających za darmo. Od stycznia 2024 wstęp dla zwiedzających jest płatny i dostępna jest dla nich tylko galeria na piętrze. Parter jest dostępny jedynie dla wyznawców islamu. Tym samym jest to jedyny meczet w Stambule pobierający opłatę za zwiedzanie.