Ulica Bernardyńska w Krakowie

Ulica Droga do Zamku – ulica w Krakowie, w dzielnicy I Stare Miasto, na Starym Mieście, biegnie od ul. św. Idziego południowym stokiem wzgórza wawelskiego do Bramy Bernardyńskiej a dalej od bramy na dziedziniec zewnętrzny Wawelu prowadzi wewnętrzna ulica. Od roku 1846, po wcieleniu Rzeczypospolitej Krakowskiej do Austrii, na Wawelu stacjonowali austriaccy żołnierze. Zamek zamieniono w koszary artylerzystów. W tym czasie wjazd na wzgórze był tylko jeden, od ul. Kanoniczej. Po rozpoczęciu fortyfikowania Krakowa (od 1850 roku) armia austriacka podjęła prace mające przekształcić wzgórze w cytadelę. Austriaccy inżynierowie wojskowi zaplanowali nowy wjazd. Wzdłuż południowego, stromego stoku wzgórza, które było częścią Plant i rosły na nim drzewa brzoskwiniowe i były winnice, splantowano teren i zbudowano stosunkowo łagodny dojazd dla artylerii, dowozu amunicji i zaopatrzenia dla wojska oraz do budowanego w tym czasie szpitala wojskowego. Wjazdu do cytadeli strzegła brama i most zwodzony znajdujące się w miejscu dzisiejszej Bramy Bernardyńskiej. Od drogi prowadziła przecznica do kolejnej zbudowanej przez Austriaków, pod Basztą Senatorską, bramy. Droga prowadziła od placu Bernardyńskiego (zakończenie ul. Grodzkiej) czego pamiątką jest obecnie niewielki, ślepy fragment ulicy u podnóża wawelskiego wzgórza. Podczas II wojny światowej Niemcy uporządkowali otoczenie Wawelu burząc kilka stojących wokół niego kamienic m.in. zburzyli kamienicę zwaną „Dębno” stojącą na miejscu dzisiejszej ulicy św. Idziego i zbudowali nowy dojazd. Zbudowali także, w 1943 roku, na miejscu wyburzonej austriackiej bramy wjazdowej, bramę zwaną obecnie Bramą Bernardyńską a zaprojektowaną przez Adolfa Szyszko-Bohusza. Droga otrzymała dzisiejszy kształt. Ulica jest jedyną drogą dojazdową na wzgórze dostępną dla pojazdów, jest też jednym z dwóch wejść dla turystów. W pobliżu skrzyżowania z ul. św. Idziego znajduje się replika posągu Światowida ze Zbrucza.

Baszta Senatorska (zwana także Lubranką) – najwyższa z trzech w pełni zachowanych baszt na Wawelu. Wraz z basztą Sandomierską tworzy unikatowy zespół tzw. baszt ogniowych. Wzniesiona została prawdopodobnie pomiędzy rokiem 1447 a 1460 w czasach panowania Kazimierza Jagiellończyka, w celu wzmocnienia obronności zamku po rozpowszechnieniu się nowych rodzajów artylerii. W dolnych kondygnacjach z kamienia, w górnych z cegły. Komunikację pionową zapewniały schody umieszczone w grubości muru. Niedługo po wybudowaniu podjęto decyzję o podwyższeniu baszty nakrywając ją wysokim stromym dachem. Około 1517 roku wykuto w murze parteru nową strzelnicę. W 1534 roku wieżę połączono z południowym skrzydłem pałacu królewskiego i przebudowano dolne kondygnacje, m.in. z przeznaczeniem na komnatę dla „młodego króla” tj. Zygmunta Augusta. Według Kroniki Bielskiego w 1595 r. została obniżona najwyższa kondygnacja powyżej kroksztynów „dla wielkiego ciężaru, który na sobie miała”. Wtedy też powstało zwieńczenie z płycinowymi podziałami i okrągłymi okienkami. Jej najstarsza nazwa, Lubranka, pochodzi od nazwiska prokuratora generalnego zamku, Grzegorza z Lubrańca. W XVII i XVIII w. nazywaną ją także Olbramką, Wolbromką i Skarbową. Ostatecznie przyjęła się nazwa baszty Senatorskiej. W październiku 1536 roku pożar zniszczył basztę, którą wyremontowano w latach 1540–1543. W 1584 roku w pobliżu baszty ścięto Samuela Zborowskiego. Baszta była wielokrotnie uszkadzana przez pożary, m.in. w 1656 r. w czasie okupacji szwedzkiej, i odnawiana. Około roku 1858 została przebudowana (podobnie jak inne baszty wawelskie) przez Austriaków, z usunięciem spadzistego dachu i wprowadzeniem pseudogotyckiego krenelaża. Dalsze niekorzystne przeróbki miały miejsce w okresie okupacji hitlerowskiej w latach 1940–1943, gdy zlikwidowano wykusz latrynowy, wykuto okno na parterze, usunięto sklepienie w piwnicy i w miejscu historycznego wejścia umieszczono kominek. Około 1965 roku wymieniono zniszczony pseudogotycki krenelaż z czasów zaborów. Wielokrotnie proponowane przywrócenie historycznego kształtu baszty z nakryciem dachem zostało zrealizowane dopiero w latach 2002–2003 według projektu arch. Piotra Stępnia przy współpracy dr inż. Stanisława Karczmarczyka. Dach pokryto dachówką mnich-mniszka i zrekonstruowano wykusz latrynowy zniszczony przez niemieckich okupantów. Prace te połączone były z konserwacją całości murów baszty.

Wieża Jordanka – jedna z czterech wież mieszkalnych Zamku Królewskiego na Wawelu, "wtopiona" skośnie we wschodnie skrzydło rezydencji. Zbudowana została w XIV w. Pierwotnie miała ona charakter obronny. Górną część nadbudowano w latach 1520–1533 w stylu renesansowym. W 1860 założono na wieży nowy hełm w stylu barokowym, który nawiązywał kształtem do hełmu wieży Zygmunta III Wazy i hełmu wieży Jana III Sobieskiego. W sali I piętra znajduje się obecnie gabinet Włoski, wchodzący w skład ekspozycji Prywatnych Apartamentów Królewskich. Natomiast sala II piętra mieściła nieistniejącą już kaplicę pałacową (obecnie nie pełni żadnych funkcji). Sala parteru pozostaje niewykorzystana.

Baszta Tęczyńska – baszta na Wawelu, pochodziła z XIV w. Została zburzona przez Austriaków, była już mocno zniszczona, w 1851 r. w związku z budową murów obronnych wokół wawelskiego wzgórza. Wzgórze zostało jednym z elementów Twierdzy Kraków. Część górną zrekonstruowano w 1958 roku. Nazwa pochodzi od przyległego dawniej domu Tęczyńskich. Obok niej znajduje się baszta Szlachecka.

Rotunda św. św. Feliksa i Adaukta (pierwotnie Najświętszej Panny Marii) – pierwsza budowla przedromańska odkryta na terenie Wawelu. Należy do najlepiej zachowanych obiektów architektury przedromańskiej i najstarszych budowli kamiennych w Polsce. Stanowi główny obiekt ekspozycji w rezerwacie archeologiczno-architektonicznym Wawel Zaginiony. Obecny wygląd budowli jest wynikiem rekonstrukcji przeprowadzonej przez Adolfa Szyszko-Bohusza w latach 20. oraz prac archeologicznych z lat 60. i 70. XX wieku. Pierwotna forma górnej części rotundy jest jednak wciąż niemożliwa do ustalenia, pozostaje głównym problemem badawczym i obiektem wielu spekulacji.

Komnaty Królewskie na Wawelu – ekspozycja muzealna Zamku Królewskiego na Wawelu – Państwowych Zbiorów Sztuki, powstała z połączenia 3 sal parteru, tworzących mieszkanie wielkorządcy wawelskiego z komnatami 2 piętra zamku wawelskiego, które od czasów królewskich przeznaczone były do celów reprezentacyjnych. Pierwsza ekspozycja muzealna została stworzona w latach 30. XX wieku po odzyskaniu zamku z rąk austriackich w 1905 i koniecznych zabiegach konserwatorskich. Dzisiejszy wygląd wnętrz jest bliski pierwotnemu, dzięki udanej rekonstrukcji przeprowadzonej w okresie międzywojennym pod kierunkiem Adolfa Szyszko-Bohusza. W tym okresie zrekonstruowano stropy i część malowanych fryzów. Obecny układ zwiedzania wnętrz to koncepcja z 1995.

Kuchnie Królewskie – pierwotnie jednopiętrowy ceglany budynek na planie kwadratu zbudowany do 1518 roku pomiędzy Wieżą Lubranką a Rotundą św. Feliksa i Adaukta na wzgórzu wawelskim w Krakowie. Obecnie określa się tak zespół budynków połączonych ze sobą w 1806 roku i kilkukrotnie potem przekształcanych. Kuchnie znajdowały się na zachód od Wieży Lubranki przy Zamku Królewskim.

Kościół B – średniowieczny kościół prawdopodobnie z XI wieku, którego relikty odnaleziono na Wzgórzu Wawelskim w Krakowie. Resztki fundamentów przedromańskiej świątyni odkryto w 1966 r. przy dziedzińcu zewnętrznym Wawelu, pod zabudowaniami dzisiejszego budynku nr 5 (południowy ryzalit dawnych kuchni). Była to rotunda z dwiema naprzeciwległymi apsydami (podczas późniejszych badań stwierdzono, że kościół nie miał kształtu tetrakonchosu, co pierwotnie wskazywali jego odkrywcy). Rekonstrukcja wyglądu budowli była bardzo utrudniona z uwagi na brak widocznego układu w odnalezionych reliktach oraz fakt odnalezienia trzech rodzajów murów, które mają odpowiadać trzem fazom budowy. Szczątkowe relikty początkowo skłoniły odkrywców do błędnego uznania, że mają do czynienia z pierwotnym założeniem czteroabsydowym, które później przebudowano do formy dwuabsydowej z dwoma aneksami, jednak ta propozycja nie utrzymała się w świetle badań prowadzonych na początku lat 90. XX wieku. Według ostatniej rekonstrukcji średnica nawy wynosi ok. 3,4 m, a promień absyd ok. 2 m. Relikty murów zostały odsłonięte zarówno w partiach fundamentowych, jak i części nadziemnej do wysokości nawet 0,7 m. Mury składają się z piaskowca łamanego w podłużne płytki, ułożonego w technice opus emplectum. Lico murów wykazuje wątek warstwowy. We wnętrzu domniemanej absydy zachodniej odkryto fragmenty interpretowane jako pozostałości przyściennego filaru i kolumny pod emporę oraz grobowiec kryjący szkielet kobiety. Komora grobowa zrobiona była z ciosów i nakryta płytą kamienną z wyrytym ornamentem z tzw. krzyżem procesyjnym. Na podstawie ornamentu pochówek datowano na koniec XI lub XII wiek. Nieznana jest też funkcja oraz wezwanie kościoła (stąd umowne określenie "kościół B"), który został zniszczony prawdopodobnie w XIII w.

Baszta Szlachecka – baszta na Wawelu, z XIV w. Część górną zrekonstruowano w 1958 roku. Nazwa pochodzi od dawnej funkcji budowli-więzienia dla szlachty. Obok niej znajduje się baszta Tęczyńska (od wschodu) i baszta Kobieca (od zachodu).

Zamek Królewski na Wawelu – zabytkowy zamek obronno-rezydencyjny w Krakowie, na wzgórzu Wawelskim. Ma w nim siedzibę instytucja Państwowe Zbiory Sztuki – Zamek Królewski na Wawelu, muzeum o powierzchni 7040 m² z 71 salami wystawowymi.

Ogrody Królewskie – trasa turystyczna na Wawelu otwarta w 2005 roku. Prace archeologiczne na tym terenie rozpoczęły się w latach 90. XX wieku. Archeolodzy z dokumentów i zachowanych inwentarzy zamkowych wiedzieli, że między wschodnim skrzydłem zamku a murem obronnym istniały od XVI wieku ogrody królewskie. Tworzenie ich zaczęło się prawdopodobnie po pożarze wschodniego skrzydła zamku w 1536 roku. Ogród stanowiły krzyżujące się chodniki z cegieł starannie ułożonych na zaprawie, a powstałe pomiędzy nimi kwatery wypełniane były czarną ziemią. W specjalnych dębowych skrzyniach hodowano lecznicze zioła i przyprawy. Poniżej ogrodu królowej Bony znajdował się ogród jej męża króla Zygmunta I Starego, który miał charakter wypoczynkowy. Znajdowała się na jego terenie altana zwana „Rajem”, a rachunki zamkowe wspominają o istnieniu winnicy i ptaszarni. W ogrodzie króla, w pobliżu gotyckiego muru obronnego odkryli archeolodzy świetnie zachowany kilkumetrowej długości odcinek „drogi królewskiej” ułożonej z cegły prowadzącej niegdyś do królewskiej łaźni. To dziś najstarsza ceglana renesansowa droga w Polsce. Ogrody królewskie, chociaż za czasów Wazów zaniedbywane, przetrwały na Wawelu dwa stulecia. Podczas potopu szwedzkiego zniszczono królewską łaźnię. Dalsze zniszczenia spowodowała przebudowa fortyfikacji w XVIII wieku. Ostatecznie jednak zdewastowane zostały podczas zaborów w XIX wieku przez Austriaków, mających na Wawelu swoje koszary wojskowe. Pierwsze plany rekonstrukcji ogrodów na Wawelu pojawiły się w okresie międzywojennym. W czasie II wojny światowej generał-gubernator Hans Frank na ich terenie posiadał korty tenisowe. Podczas II wojny wybudowano w tym rejonie basen przeciwpożarowy, czasem uważany błędnie za osobisty basen Hansa Franka. Obecnie prowadzone prace i udostępniona dla turystów ekspozycja ma na celu jak najwierniejsze odtworzenie wyglądu ogrodów z czasu ich powstania, czyli z okresu renesansu. Korzystając z przekazów historycznych i na podstawie prac archeologicznych udało się bardzo wiernie odtworzyć wygląd ogrodów na dwóch tarasach. Na trzecim, dolnym tarasie nadal prowadzone są jeszcze badania archeologiczne. W dębowych skrzyniach jak dawniej pojawiły się zioła i przyprawy. W niewielkich kwaterach utworzonych przez układ ceglanych chodników posadzono rośliny sięgające swoim rodowodem XVI wieku i pojawiające się w historycznych wawelskich przekazach. Przy zrekonstruowanej pergoli posadzono winorośl oraz starą sprowadzaną do Polski od około 1600 roku odmianę róży francuskiej, której odtworzenia podjęła się jedyna w Polsce szkółka ratująca historyczne odmiany roślin mieszcząca się w Inowrocławiu. W okazałych ceramicznych donicach posadzono oleandry, fuksje i kasje. Wszystko to tworzy unikatowy przykład niewielkiego przyprawowo-wypoczynkowego renesansowego ogrodu królewskiego. Dyrekcja i opiekunowie ogrodu obiecują, że roślinność ogrodu sukcesywnie będzie uzupełniana o kolejne gatunki historycznych odmian roślin uprawianych w XV i XVI wieku.

Baszta Kobieca, zw. także Panieńską – baszta wzgórza wawelskiego, z XIV w. Została zburzona przez Austriaków w 1851 w związku z budową murów obronnych wokół wawelskiego wzgórza. Wzgórze zostało jednym z elementów Twierdzy Kraków. Część górną zrekonstruowano w 1958 r. Obok niej znajduje się baszta Szlachecka. Przyległa brama utworzona została w XVIII w. dla karet.